De stenencirkel van Évora
door Annemieke van Roekel
Even ten westen van het Zuid-Portugese stadje Évora ligt, in een bos van kurkeiken, een stenencirkel: Cromeleque dos Almendres. Hij moet tussen 8000 en 5000 jaar geleden zijn gebouwd. De 95 stenen van graniet werden in 1964 per toeval ontdekt, tijdens het opstellen van de geologische kaart van Portugal.
In 1964 stuitte Henrique Leonor Pina tijdens veldwerk voor het opstellen van de geologische kaart van Portugal op een verzameling stenen, overwoekerd door struikgewas. Het bleken restanten van een aantal stenencirkels uit het Mesolithicum te zijn. De stenen, die de naam Cromeleque (na Herdade) dos Almendres kregen, waren deels omgevallen of onder de aarde terechtgekomen en werden door de dichte vegetatie aan het oog onttrokken.
Archeologisch onderzoek in de jaren ’70, ’80 en ’90 wees uit dat het gaat om meerdere megalithische stenencirkels, die in opeenvolgende perioden tussen 8000 en 5000 jaar geleden zijn geconstrueerd.
Zonnewende en Equinox
Cromeleque dos Almendres ligt in het dorpje Guadalupe, in Herdade dos Almendres, op 12 km ten westen van het historische stadje Évora, in de Alentejo (Zuid-Portugal). Kurkeiken omringen het ovaalvormige terrein van het monument.
In totaal staan hier ongeveer 95 stenen (menirs, lokaal ‘pedras talhas’ genoemd) opgesteld, in niet gesloten ellipsvormige cirkels, die open zijn naar het oosten. Op 1,5 km afstand van de locatie staat bovendien een solitaire menhir, precies in de richting van de zonsopkomst tijdens de winterzonnewende. Dit is de astronomische gebeurtenis waarbij dag het kortst is. De zon gaat dan het meest zuidelijk op- en onder: in de Steenbokskeerkring – de parallel op 23,5° zuiderbreedte. Een tweede astronomische betekenis van deze stenenring(en) heeft te maken met de Equinox, het tweejaarlijkse moment waarop dag en nacht even lang duren.
Datering
De Cromeleque dos Almendres is gedateerd met behulp van vuurstenen messen en bijlen van amfiboliet, die er werden gevonden. Anders dan dolmens, die ook veel in de Alentejo te vinden zijn – en dienen als graven of als plaats om de doden te eren – hebben de stenencirkels waarschijnlijk een religieus-ceremoniële functie gehad.
Op 250 meter afstand van Cromeleque dos Almendres is een ontsluiting te vinden van kwartsdioriet, een prehistorische ‘groeve’ waar de stenen mogelijk vandaan zijn gehaald. Dioriet is een soort graniet, een grofkorrelig diepte- of ganggesteente, dat op grote diepte in de aardkorst is gestold en gekristalliseerd.
Ook is op één kilometer afstand van de stenencirkel granodioriet te vinden, een overgangsvorm tussen graniet en dioriet. In Portugal is veel graniet te vinden, dat tijdens de Hercynische gebergte-vorming – tijdens het Paleozoïcum – is gevormd. Er zijn ook intrusies van granodioriet uit deze periode in de omgeving van Évora en her zuidelijker gelegen Beja.
De megalithische monumenten zijn opvallend genoeg juist niet daar geplaatst waar de natuurlijke ontsluitingen voorkomen. Ze staan meestal in gebieden met gneis (nabij graniet), op Tertiaire sedimenten of op geologische (en dus landschappelijke) grensgebieden.
Megalithische monumenten op het Iberisch Schiereiland zijn al bekend en beschreven sinds begin vorige eeuw. Een belangrijke onderzoekster was de in New York in 1885 geboren Duitse Vera Leisner. Zij bracht honderden passage graves (‘ganggraven’) in kaart.
Herdersstaf
Standing stones en passage graves komen in Portugal (en Iberië) het meest frequent voor in de Centrale Alentejo, het gebied rondom Évora, tussen de rivieren de Taag, Sado en Guadiana. Standing stones zouden ouder kunnen zijn, maar zeker weten archeologen dat niet.
Uit de decoraties op de menhirs van Cromeleque, valt op te maken dat er contacten waren tussen de bewoners van Portugal en Bretagne. Het dominante motief, de herdersstaf, komt in beide streken voor en is op dezelfde manier gebeiteld. Ook de decoratie van de maansikkel komt in beide streken voor.
‘Neolithische transitie’
Archeologen zien de herdersstaf als het symbool van ‘Neolithische transitie’: mensen gingen over van een leven van jagen en verzamelen naar een meer gesetteld leven als herders en boeren. De herdersstaf zou dominantie over de dieren symboliseren.
Tien stenen van de Cromeleque dos Almendres zijn gedecoreerd. Behalve de herdersstaf zijn er cirkelvormige patronen te zien, die wijzen op een zonnecultus van de bouwers. Ondanks erosie zijn de afbeeldingen soms nog goed te herkennen.
Bronnen en verder lezen
– Read more on Wikipedia
– Reis naar Évora, november 2017
– www.kijkeensomlaag.nl/index.php/welke-steen-heb-ik/granodiorieten
– pt.wikipedia.org/wiki/Cromeleque_dos_Almendres
– Monuments and landscape in Atlantic Europe. Chris Scarre (ed.), 2002.
