Bronstijd – Vuur van verandering
De tentoonstelling Bronstijd – Vuur van verandering is nog t/m 16 maart 2025 te zien in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Zie een toelichting op de persfoto’s hieronder.
Vijf interessante podcasts over deze tentoonstelling bieden een fascinerende inkijk in het onderzoek en recente ontwikkelingen over de (aanloop naar de) Bronstijd, de achtergronden van de expo en de relatie met ónze tijd. Aan het woord zijn conservator RMO Luc Amkreutz en diverse andere specialisten.
Aflevering 1: Vuur van verandering
In deze eerste podcast vertelt conservator Luc Amkreutz over de achtergronden van de tentoonstelling en zijn persoonlijke fascinatie. Aan de orde komen: grote boerensamenlevingen aan het begin van de Bronstijd; belang van grondstoffen via uitwisselingssysteem; circulaire economie (brons omsmelten); rijke elites; opkomst geweld, wapens en eigendom; gelijkenissen met / oorsprong van de moderne tijd; verbondenheid van culturen en vroege handelsroutes; kunstzinnige ideeën en denkwerelden; migratie steppenvolken (3100 v.Chr.); overgang naar pastoraal; nabijheid van de doden; begraafrituelen.
Aflevering 2: Koperen dageraad
In deze tweede podcast komt de (lange) aanloop naar de Bronstijd aan de orde, het late Neolithicum (vanaf 3300 v.Chr.). Brons, een metaallegering, aanvankelijk met het giftige arsenicum, daarna met tin, verving puur koper.
Een gesprek van Luc Amkreutz met archeoloog Quentin Bourgeois en archeo-linguïst Guus Kroonen over de verspreiding van Indo-Europese talen en de derde grootste immigratiegolf naar Centraal- en West-Europa en Azië vanuit de Pontisch-Kaspische steppe (zie afb. hiernaast).
De nomadische Yamnaya-volken (Russisch voor kuilgraf – pit grave) brengen hun eigen taal mee en introduceren nieuwe begrafenispraktijken in de vorm van grafheuvels, met één persoon in één kuil. Kenmerkend zijn de houding van de overledenen, veelvuldig gebruik van oker op het lichaam, organische materialen en houten constructies (zoals ontmantelde wagens) in het graf.
In onze streken ontstaat hieruit rond 2900 v.Chr. de Corded Ware-cultuur ontstaat (naar de touwpatronen op keramiek). 75% van de genetische variatie binnen de Europese bevolking wordt verklaard uit deze migratiegolf, waarbij een clan rondom de Dnjepr een hoofdrol zou hebben gespeeld (onderzoek Harvard).
Ook de evolutie van de proto-Indo-Europese taal komt aan bod, die gezien de woordenschat een taal van veehoeders moet zijn geweest.
Afb. Pontisch-Kaspische steppe via Terpsichores/Wikimedia Commons
Aflevering 3: Migratie In deze derde podcast wordt ingegaan op de Corded Ware cultuur (enkelgrafcultuur, Touwbekercultuur), tussen 3100-2500 v.Chr., tussen Wolga en Rijn. Het is verwant met de Yamnaya-cultuur, maar met andere begraafposities: de dode ligt op zijn/haar zijde (west- resp. oostwaarts) in een hurkhouding met artefacten zoals potten, dolken en pijlen van vuursteen. Archeologen vinden vooral grafheuvels en weinig nederzettingen van dit mobiele, pastorale volk. In Nederland zijn meer dan vierduizend grafheuvels van de enkelgrafcultuur gevonden; in heel Europa zelfs miljoenen. Meestal in open heide- en graslandschap, waar men de kuddes liet grazen. Daar begroef men de voorouders, onder grafheuvelrijen die als een lijnenspel door het landschap lopen.
Recent genetisch onderzoek bevestigt de relatie tussen de Yamnaya en Corded Ware. Steppenherders mengen zich geleidelijk met de oorspronkelijk aanwezige boeren, die eerder, tijdens de tweede grote migratiegolf, naar Centraal-Europa kwamen en worden dominant in de mannelijke lijn, zo blijkt uit DNA-onderzoek.
De Klokbekercultuur is vergelijkbaar met Corded Ware en heeft een meer Atlantische verspreiding. In ons land volgt de Klokbekercultuur ca. 2500 v.Chr. op de Corded Ware, maar in bijv. Oost-Duitsland komen beide culturen, met hun kenmerkende keramiek, naast elkaar voor. Typisch voor grafvondsten zijn koperen mesjes en zelfs gereedschap voor metaalbewerking, zoals aambeeldjes (Lunteren).
De verspreiding van deze culturen hebben ook het taalkundige landschap bepaald. Dankzij de genetica komt hierover steeds meer duidelijkheid. Zo zouden begravingen bij Stonehenge aan Duitsland te koppelen zijn. Grote demografische verandering plaats hebben gevonden rond 2500 v.Chr. Het DNA-onderzoek maakt duidelijk dat binnen enkele generaties mensen zich over grote afstanden (duizenden kilometers) verplaatst hebben.
In de vroege Bronstijd, in Nederland van 2000-1800 v.Chr., wint brons snel aan populariteit. Grootschalige productiecentra ontstaan in de omgeving van de mijnbouw, wat leidt tot een stratificatie (elitevorming) van de samenleving. Ook de wereld van de gewone mensen, meestal boeren, verandert. De gasten in deze podcast zijn de bronstijdspecialisten Liesbeth Theunissen (RCE) en Stijn Arnoldussen (RUG).
Brons is een een koper-tin-legering (voorheen koper-arseen) die gietbaar is, een technische vernieuwing t.o.v. het uithameren van bijv. koper en goud. Tin-brons heeft een lager smeltpunt en kan scherper gesmeed worden.
Deze podcast gaat over netwerken, reislustige Europeanen, vervoer met schepen (Het Kanaal), het ontbreken van smederijen in Nederland, herkomst van (gerecycleerd) brons dat in onze contreien wordt gevonden. Archeologen noemen het liever nog geen handel omdat de uitwisseling meer op ruil gebaseerd zou zijn, waarbij bepaalde ‘ruileenheden’ worden ingezet.
Wat onze voorouders als ruilobject te bieden hadden is nog gissen. Is het textiel, vlees, zout?
Aflevering 5: Leven in de bronstijd volgt spoedig
Foto 1: Grafheuvels op de Regte Heide bij Goirle (Noord-Brabant) © foto: Karsten Wentink.
Foto 2: Mantelspeld (spiraalfibula) | materiaal: brons, afmetingen: 26 x 11 cm., datering: ca. 1250-1000 v.Chr., gevonden in Sammenthin (Polen). Collectie: Museum für Vor- und Frühgeschichte, Berlijn | © foto: K. Göken.
Foto 3: Halsring met barnstenen kraal | materiaal: brons en barnsteen, diameter: ca. 20 cm., datering: 800-500 v.Chr., Gevonden in Uddelermeer, Gelderland. Collectie en © foto: Rijksmuseum van Oudheden, inv.nr.: KU 2. Meer over de grootste pingoruïne van Nederland, het Uddelermeer: zie geologievannederland.nl.
Foto 4: Dierfiguurtjes | materiaal: aardewerk, afmetingen: 3,5-5,8 cm., datering: 2000-800 v.Chr., gevonden in Grootebroek, Noord-Holland. Collectie en © foto: Rijksmuseum van Oudheden, inv.nr.: g 1994/6.1-4. Lees hier meer.
Foto 5: ‘Zonnehouder’ met barnsteen | materiaal: brons en barnsteen, afmetingen: 3,5 x 7 cm., datering: ca. 1200 v.Chr., gevonden in Denemarken. Collectie: Nationalmuseet, Kopenhagen | © foto: CC BY-SA Roberto Fortuna & Kira Ursem. Lees hier meer.
Foto: A. Groenendijk